banner

Over-stromingen, Geschiedenis van de moderne Schilderkunst

DE JAPANSE SCHILDERKUNST: EEN ANDERE GESCHIEDENIS

Kano Sansetsu, 1589 - 1651, Oude Pruimelaar

click the thumbnails

Picture scroll of the Ishiyama
temple's histories No.7
by Tani Buncho

Screen Uji
Bridge,17th century

Screen Usumi Kiho (b. 1873)
The Raven and the Peacock

Old Japanese Screen

Chrysanthemums by a stream
with rocks

Sesshu Tojo
Haboku-Sansui, 1495

Fukurojin (Fukurokuju)
the God of Longevity and Wisdom
Ito Jakuchu, c. 1790

Waterfall and Monkeys
Shibata Zeshin, 1872
Meiji period

Screen Clouds

Mushasi Yoshitoshi

Full Moon

oude Japanse houtprint

Japans

oude Japanse houtdruk
Shunsho

oude Japanse houtdruk

Kunisada,
Nacht in Yoshiwara, 1819

Jakuchu,
The two Transcendents Gama and Tekkai,
years 1760

We toonden aan dat de zogenaamde "evolutie" van stijlen in Europa, een verschijnsel is dat verbonden is met de Europese cultuur. Die evolutie is eigenlijk een verandering met twee hoofdkenmerken: steeds meer vrijheid voor de kunstenaar, en een steeds grotere diversiteit in het algemeen. Evoluties als van fotografisch beeldend naar geometrisch abstract, zijn onbestaande. Dali is van latere datum dan Kandinsky's abstract, en toch figuratief, zelfs pijnlijk nauwkeurig. Veel vroeger schilderde Turner soms bijna of geheel abstract, Moreau eveneens en dat nog vóór het impressionisme. Het individu werd toen reeds belangrijker dan traditie en van de kunstenaar werd geëist dat hij een eigen stijl had. Een bepaalde schilder werkt ook niet altijd in dezelfde stijl. ledere schilder die werkt vanuit zijn gemoed zal in zijn werk veranderingen uiten zoals die zich in hemzelf ook afspelen. Bovendien beïnvloeden kunstenaars elkaar, ook zonder dat er gekopieerd wordt, door elkaars werk te zien of persoonlijke ontmoetingen.

Soami, overl. 1525, Landschap van de vier seizoenen

Kijken we buiten de Europese schilderkunst naar een heel andere traditie. We kozen Japan als een land dat ook een heel verleden van schilderkunst heeft, met grote diversiteit. Uiteraard in de eerste plaats door de veelzijdigheid van haar cultuur, maar ook doordat de architectuur met rechte wanden en schermen vraagt om tweedimensionaal werk. Ook door hun schrift in karakters, dat veel dichter bij de plastische kunst staat.
Ook deze kunst wordt ingedeeld; niet naar stromingen, maar naar dynastieën: Nara in de jaren 710 tot 794, Heian 794 tot 1185, Kamakura 1185 tot 1333, Nambokucho 1333 tot 1392, Muromachi (ashikaga) 1392 tot 1573, Momoyama 1573 tot 1615, Edo (tokugawa) 1615 tot 1868, en "modern": 1868 tot heden.
Bekijken we de evolutie van de Japanse schilderkunst van haar begin tot aan het moment dat zij ons impressionisme gaat nabootsen, en zich op de Europese kunst gaat afstellen, dan merken wij dat er geen evolutie is van sterk gebonden naar de natuur schilderen, tot heel vrij schilderen. Wat we wel zien, is dat er in diverse periodes schilders waren met een eigen specifieke stijl, en veel "vrijer" of expressiever schilderden dan de anderen, ongeacht de periode waarin ze werkzaam waren: 17de, 18de of 19de eeuw. Meer nog: eenzelfde schilder kon heel fijn en natuurgetrouw werken, weliswaar met traditionele normen hieromtrent, en anderzijds heel vrije, schetsmatige werken maken met nauwelijks een paar lijnen. Hier speelt ook het materiaal een grote rol: het meest expressieve, het meest "moderne" vinden we in schilderen met enkel inkt op papier.

Soga Shohaku, 1730 - 1781, Vier Wijzen van de Berg Shang

Bijvoorbeeld het werk "Vier wijzen van de Berg Shang", van Soga Shohaku (1730 - 1781) in inkt en goudpoeder, is helemaal in de stijl van het Duitse expressionisme, de gezichten inbegrepen, meestal ook met brede borstel geschilderd.
De Japanse schilders experimenteerden ook en maakten gebruik van diverse technieken, zoals bij ons Max Ernst deed: bijvoorbeeld spatten voor sneeuw, inkt uitwrijven, voorwerpen afdrukken in verf op papier. Waterverf en inkt zijn media waar je met water heel veel kan doen. Inkt in veel water op diverse manieren aangebracht geeft bijvoorbeeld prachtige "landschappen" van dennen in de mist.
Yamamoto Soke zette gedichten op zijn schilderijen, bijvoorbeeld "Koude Kerselaar" (rond 1706). Kano Sansetsu's "Koude Kerselaar" (1589 - 1651) is een boomstam op bladgoud, de boom zelf is als een abstract schilderij, in zeer expressieve vorm. Daarop zijn dan wel natuurgetrouwe (doch geïdealiseerde) bloesems geschilderd.
De meeste landschappen, alsook alle portretten, zijn gestyleerd op een manier die bij alle kunstenaars terugkeert. Een gezicht is bijvoorbeeld erg stereotyp, dezelfde scherpe omlijning, dezelfde ogen, neus... Toch zijn er verschillen in wat en hoe gestyleerd wordt.

De zee in het werk van Sotatsu (rond 1640) is zo gestyleerd dat de schuimranden fijne kronkelende lijntjes vormen die griezelig aandoen. Daartussen bestaan de golven uit fijne parallelle lijntjes, met spiraallijntjes ertussen om het kolken weer te geven. Boven de golven is een gouden wolk, omtrokken met roet ("fumage"). (Klik op de thumnail onderaan deze paragraaf.)
De stilering kan zo ver gaan dat figuren geometrisch worden, zoals de brug op een scherm van Ogata Korin: een pure geometrische constructie. Een anoniem scherm uit de vroege 17de eeuw, met brug en wilgen, is, op een paar gestileerde silhouetten van bomen na, helemaal geometrisch. Ook bij het portretteren worden in de kledij vaak geometrische figuren gebruikt, wat een heel sterke expressie uitstraalt. Zoals "De Acteur Ichikawa Danjuro" van Shunshô, of "De Acteur Ichikawa Danjuro VII" (rond 1830), met concentrische vierkanten. Bij "De acteur Arashi Rikan II" van Hokuei (1831) is het kleed een patroon van twee dubbele vierkanten, nog eens herhaald op de achtergrond.

Scherm van Katsu Jagyoku,
Pijn en Pruimenboom in Sneeuwstorm, 1774

Scherm van Ogata Korin,1658 - 1716,
Irissen en Brug

Scherm van Sotatsu, overl. ca. 1640,
Golven te Matsushima

Print van Hiroshige,
Iristuin te Horikiri,
1857, vergelijkbaar met de latere Art Nouveau
in Europa

Print van Shunei,
De Akteur Ichikawa,
1794

Print van Kunisada,
(het personage) Kan Shojo,
1815

Shunsho, de Akteur Ishikawa Danjuro, op de scène Shibaraku

De stilering van figuren liet geen ruimte voor een portrettering naar onze begrippen, de individuele kenmerken waren vaak vooral kledij en haartooi, maar toch konden de kunstenaars een grote expressie leggen in hun portretten. Zo versterkte Kunisada bij "Het Personnage Kan Shojo" (1815) het expressieve door een spel van ragfijne, samenstromende en dikke, grillige lijnen; door de kleuren zwart, grijs, rood en een beetje groen, het zwarte haar en vooral door het roodgestreept gezicht met een kersebloemtakje tussen de tanden. De "Tweede Patriarch Zen in Contemplatie" van K'o Shin is dan weer helemaal anders: enkele vluchtige penseelstreken.
De drukprent "Nacht in Yoshiwara" (1819), eveneens van Kunisada, is qua stijl erg vergelijkbaar met de huizen in avondexterieur met de verlichte ramen van Degrouve-Denunques, Watts of het huis met de lantaarn van Magritte. Het scherpe perspectief en de vele verticale lijnen doen aan de Chirico denken. (Klik de thumbnail rechts.) Het surrealisme beperkte zich in de Japanse kunst overigens tot (meestal griezelige) geesten, of mythische dieren, zoals draken of phoenixen.

Jakuchu, Den, Kerselaar en kraanvogel, ca. 1763

Diverse stijlverschillen, die doen denken aan westerse stromingen, kunnen we vaak terugvinden in het werk van één enkele Japanse kunstenaar. Jakuchu bijvoorbeeld schilderde fijn uitgestyleerde natuurtaferelen, zoals zijn "Witte Kersebloesems" (1755): kronkelende takken en vele witte stipjes. Op een ander paneel zien we dan een heel herkenbaar vogeltje op grillige pijnbomen. Moeilijk is het een beschrijving te geven van de stijl van "Pijn, Kerseboom en Kraanvogel" (rond 1763), de bomen zijn uitgeveegde inktstrepen, de vogel is een heel grote ballon met een heel klein vogelkopje. Zijn "Arhat" of "Bananebomen en Haha-cho" (1759) zijn heel expressionistisch, hij schilderde ook bamboe op schermen: verticale lange strepen en kleine borsteltoetsjes. Zijn ""Twee Transcendenten Gama en Tekkai" (jaren 1760) zijn expressief en surrealistisch (klik thumbnail in rechterkolom), "Maïsplanten en Erwten" uit ongeveer 1700 zijn dan weer ragfijn getekend en doen heel erg aan art nouveau denken.
Er is dus al heel wat "moderne" stijl of stijlelementen uit de Europese schilderkunst terug te vinden in de Japanse schilderkunst, lang voordat zij de westerse schilderstijlen en technieken begonnen over te nemen. Alleen abstract vinden we weinig in hun schilder- en prentkunst. (Zie uitzondering in de rechterkolom!) We vinden abstract werk wel terug op de afgebeelde kledij, een kleed kan op zich een prachtig en origineel abstract werk zijn. Schilderijen, met bijvoorbeeld klederen aan de wasdraad, lijken wel een excuus om een abstract schilderij te maken, zonder "ontrouw" te zijn aan de norm van het figuratieve.

Vergelijk deze surrealistische werken: de Italiaanse schilder Arcimboldo (16de eeuw) en een oude Japanse houtsnede "Mensen houden de gek met mij" (hito a baka ni shita hito da).

Copyright voor de tekst op alle pagina's van deze Geschiedenis van de Moderne Schilderkunst: Johan Framhout; tekst geschreven in 1990-92; herzien en op het internet geplaatst in 2005.