Kunst van het schaakspel en varianten

1 Basisregels van het officiële (Europese) en het Japanse schaakspel.

Lees verder

2 Schaak met andere stukken en regels: paradijsschaak

Lees verder...

3 Schaken met andere stukken, een paar nieuwe spellen

Lees verder...

4 Schaakvarianten zonder extra bord of stuk

Lees verder...

5 Schaken met extra stukken

Lees verder...

Standaard schaakspel

Eerst geven we de klassieke opstelling. We tonen hiernaast de standaardfiguren voor 2D op hun startplaatsen. De hiernaast afgebeelde figuren werden reeds veelvuldig gebruikt lang voor het computertijdperk in schaakstudies en schaakpuzzels. De regels in het kort:

• winnaar is diegene die de koning van de tegenpartij mat zet (= schaak en geen uitweg meer)
• wit is eerst aan zet
• startopstelling als op illustratie (zie dat het bord juist ligt!)
• het slaan gebeurt door op de plaats van het stuk van de tegenspeler te staan en zijn stuk weg te nemen (uitzondering: donner en passant, zie verder)
• zetten en slaan van de stukken: pion zet 1 vooruit, slaat 1 diagonaal / paard (zetten & slaan): haaks, nl. orthogonaal eerst 2, dan nog 1 haaks erop; het paard kan over de andere stukken springen / loper: alle velden diagonaal in zelfde richting/ toren: alle velden orthogonaal in zelfde richting/ dame: loper + toren / koning: één stap in elke richting
• bijzondere zetten:
  • vanop de startlijn mag de pion 2 vakken naar voor zetten
  • donner en passant: als je bij de zojuist beschreven zet net naast een pion van de tegenstander komt te staan, kan de tegenstander die pion slaan, hij slaat diagonaal en komt dan voorbij de geslagen pion te staan (kan niet uitgesteld worden)
  • rokeren: toren & koning ruilen plaats. Voorwaarde: velden ertussen zijn leeg en koning wordt niet bedreigd; er mag ook geen veld bedreigd zijn waar de koning overheen moet en de stukken werden voordien nog niet verzet. Plaats: koning en toren komen omgekeerd naast elkaar op de tussenvelden, bij de lange rokade een veld meer naar het midden van de rij

Het historische Japanse schaakspel bestaat in diverse vormen. We bekijken het meest courante. Shogi is een boeiend spel, doordat de geslagen stukken eigendom worden van de veroveraar. Daarom hebben alle stukken hier dezelfde kleur, en de vorm van een pijl. De richting van de pijl toont wie de eigenaar is van het stuk, niet de kleur. De pijl wijst altijd naar de tegenspeler.

Evenals ES is het doel de andere koning schaakmat te zetten, en stukken slaan door de plaats in te nemen en het stuk van het bord te nemen. Het bord is 9x9. De verschillende stukken hebben een andere kleur aan de onderzijde, rood, dat is hun promotiewaarde. Bij het promoveren (het bereiken van de laatste drie rijen) wordt het stuk omgedraaid.

Op de stukken staan Japanse karakters geschilderd. In een boek en op internet worden die karakters vervangen door nog andere karakters, afkortingen genaamd. Om het spel toegankelijker te maken werden diverse symbolen ontworpen. Meest gebruikt zijn de symbolen rechts, zij tonen min of meer de mogelijkheden van de stukken.

rij I, vlnr: speer, alle velden recht vooruit - paard, als in ES, maar enkel vooruit (ook achtste paard genoemd) - zilver, één vak diagonaal en voorwaarts (geheugensteuntje: denk aan een schildpad) - goud, één stap voor- en achterwaarts, zijwaarts en diagonaal voorwaarts (geheugensteuntje: denk aan een bloem) - koning, als in ES
rij2, vlnr: loper, als in ES - toren, als in ES
rij3, pionnen, één vak recht vooruit (ook slaan, itt ES, er zijn ook geen dubbelzetten)

Promotie: loper en toren krijgen als extra één stap in de overige richtingen. Zilver, speer, pion en paard worden goud. Goud en koning promoveren niet. Promotie mag uitgesteld worden (bij zilver, paard of speer kan dat even nuttig zijn).

© Johan Framhout oktober 2014

Links de promoties in het rood die zich aan de onderzijde van de schaakstukken bevinden: gepromoveerd goud, gepromoveerde toren en dito loper.

Geslagen stukken kunnen door de veroveraar worden ingezet op elk leeg veld van het bord, dit is een beurt. Uitgezonderd: 1, als het niet kan bewegen, 2, een pion kan niet in een kolom waar reeds een pion staat, 3, kan bij het parachuteren de andere koning niet schaak zetten (kan wel in de daaropvoldende zet). Indien een stuk wordt geparachuteerd op de laatste drie rijen, is dat niet gepromoveerd. Promoveren gebeurt altijd bij het overschrijden van de grens (tussen de eerste zes rijen en de laatste drie).

Geschiedenis van het ES in het kort

Het oudste schaakspel, chaturanga, komt uit Noord-Indië (toen Oost-Perzië), met vier spelers (chatur=4) op een 8x8 bord, met een koning die diende geslagen te worden en met een dobbelsteen .De huidige dame was een raadsman, die één veld diagonaal kon. De olifant sprong naar tweede velden diagonaal. Het spel verspreidde zich van daaruit over Perzië, het Sassanidenrijk, alsook noordwaarts. Noordwaarts evolueerde het tot het huidige Chinese en Japanse schaken. Reeds in Perzië mocht de koning niet worden geslagen, maar diende mat gezet, uit schrik voor de shah, waar het woord schaak vandaan komt. Vanuit Perzië verspreidde het spel zich over het Arabische kalifaat en Noordafrikaanse landen. Vanuit het kalifaat naar het Byzantijnse rijk en Kieweru (ongeveer Rusland en meer zuidelijke staten), en vanuit Noord-Afrika naar Italië en Spanje. Door de noormannen ook vanuit Afrika naar Engeland en Noord-Europa. In het Frankenrijk kwam het binnen via Noord- en Oost-Europa, Italië en Spanje (moren). Meestal een spel voor twee spelers.

De toren heette wagen, soms boot. Bij de Perzen heette het stuk de ruhk, naar de mythische vogel. De vorm van de toren als symbool komt van de Indische olifant, die met een gevechtstoren werd uitgebeeld. In de Islamitische land evolueerde het uitzicht van de stukken tot abstractie, de raadsheer was de wesir. Die wesir werd echtgenote in de islam, fers in Europa. De Arabieren hadden een grote schaakbibliotheek met eindspelen en matzetten. In Noord-Europa had je reeds koning en koningin, bisschoppen, ridders, torens en voetvolk. In de twaalfde eeuw kwamen de zwartwitte velden. De benaming bisschop voor loper bleef, bij de Fransen nar, de Duitsers ouderling of wijze, in Spanje alfil. De toren heette aanvankelijk rock, naar de Perzische vogel. Het woord rokade is ervan afgeleid. Ook de vorm van de loper komt van de gestyleerde olifant, de twee slagtanden trasformeerden in de gespleten hoed van bisschoppen. Mat, pat of roof van de stukken waren manieren om te winnen.

Vanuit de experimenterende groep namen de orthodoxe schakers uiteindelijk de dame en de loper over. Een pion die promoveerde, moest eerst naar de eerste lijn terug voor hij dame werd. Maar het Arabische spel bleef nog een hele tijd bestaan. Later kwam ook de rokade van koning en toren. De pion kreeg zijn dubbele zet. Omdat het als vernederend werd ervaren dat een aanvallende boer door een dubbelsprong kon worden voorbijgestoken, wou men de dubbelsprong terug afschaffen, uiteindelijk kwam 'donner en passant'. De koningin werd in het Nederlands, Duits, Frans, Spaans en Italiaans een dame genoemd, wellicht wegens de opkomst van de madonnaverering. Om het spel dynamischer te maken werden ook andere oplossingen bedacht dan de dame, in de Bonus Socius kon de toren ook als olifant zetten en slaan.

Startpositie van het oudste gekend schaakspel, chaturanga