banner

Over-stromingen, Geschiedenis van de moderne Schilderkunst, 1890 - 1900

DE JAREN 1890 - 1900: SYMBOLISME EN JUGENDSTIL PRIMEREN

In 1896 stichtte Herman Hollerith de "Tabulating Machine Company", dat later IBM zal heten. Joseph John Thomson ontdekte in 1897 het electron. Alexander Popov gebruikte in 1897 een antenne om radiogolven uit te zenden.

William de Gouves de Nuncques
The pink house or
the blind house 1992

William de Gouves de Nuncques
The angels of the Night 1894

Ferdinand Khnopff
Head of a Woman 1899

Ferdinand Khnopff
The caressing 1896

Henri Le Sidaner
Dimanche1898

Henri Le Sidaner

Jean Delville
Treasures of Satan1895

Jean Delville
TreSchool of Plato 1898

Edward Coley Burne-Jones
The last Sleep of Arthur in Avalon 1881-98

Edward Coley Burne-Jones
Anunciation, visitation and Nativity (Topcliffe)

Ferdinand Hodler
The Dream 1897

Carlos Schwabe
Virgin of Lillies1998

Walter Crane
Horses of Neptune 1892

Jens Ferdinand Willumsen
Jotumheim 1892-93

Georges De Feure
The Swan Lake ca 1897

Edvard Munch
The screem Sleep 1893

Edvard Munch
Moonlight 1895

Claude Monet
Saint-Germain in the Sun 1894

Georges Seurat
The Circus1894

Henri de Toulouse-Lautrec
Marcelle Lender Dancing the Bolero in 'Chilpéric' 1896

Pierre Bonnard
Lunch at le grand lamps 1899

Maurice Denis
The Muse
in the Bois Sacré 1893

Charles Filiger
Pouldu Landscape1890

Paul Gauguin
Sunday (mahana no atua)1894

Antonin Slavicek
Walking through the park
in the Sun

Jacek Malczewsky
Vicious Circle
(bledne-kolo)1895-97

Jacek Malczewsky
Melancholya 1890-94

Gustave Klimt
Music1895

Tom Roberts
The Break Away 1891

Arthur Streeton
Spirit of the Drought 1895

József Rippl-Rónai
Study for the Gobelin
Tapestry 'Young Woman
with Rose' 1898

Alma-Tadema
Unconscious_Rivals
1893

Swiat Wyspianskiego, Polonia-projekt witraza do Katedry we Lwowie, 1893 - '94

Triomf van het symbolisme

Ook het symbolisme is een ongelukkige verzamelnaam voor persoonlijke diversiteit. De vele omschrijvingen die al werden gedrukt geven evenvele verschillen aan. Diegenen die erin worden onderverdeeld, verschillen hemelsbreed. De ene criticus zal een schilder bij symbolisme indelen, de andere niet. Zo is Munch ingedeeld bij neo-impressionisme, symbolisme, Jugenstil of als voorloper-expressionist, terwijl hij ook op een nabi lijkt. Bovendien werkten veel schilders nu eens symbolistisch, dan weer niet.
Veeleer dan een zoveelste ontoereikende definitie te geven van het symbolisme, kunnen we omschrijven wat het zoal kan behelzen. Het woord symbool wijst erop, dat de kunstenaar meer wil aangeven, dan op het eerste zicht te zien is. Dat betekent niet dat het werk vol zinnebeelden moet staan, zoals in de westerse gotiek waar bijvoorbeeld diverse soorten bloemen allerlei deugden voorstellen. Het hele schilderij kan symbool zijn voor het leven zelf. Sommigen voegden er wel symbolen bij, bijvoorbeeld Gaugains rode vossen als symbool voor zinnelijkheid. "Symbool" moet hier meestal in een zeer brede betekenis worden gezien: dat elke realiteit drager is van een grotere realiteit, die we niet kunnen bevatten, maar waarvan de kunstenaar iets probeert in zijn werk te leggen. Datgene wat geschilderd staat, roept nog een andere dimensie op, een diepte, een inhoud.
Wat veel symbolisten gemeen hadden is een mysterieuze sfeer. Zo vind je in de landschappen van De Gouves de Nuncques en in de interieurs van Mellery geen symbolen, maar datzelfde mysterie, dat we vroeger reeds aantroffen bij Friedrich. Of de sfeer van een van buitenaf gezien verlicht raam, zoals in "Het roze huis" van De Gouves of "Thuis" van L. Welden Hawkins.
Het symbolisme is veeleer een benaming van onderwerp of sfeer en kan dus in diverse technieken uitgevoerd zijn : Khnopff schilderde fotografisch en wat lucide, le Sidaner schilderde een mysterieuze sfeer in een impressionisme techniek, Mašek schildert zijn profeet in pointillisme, Gaugain en Randon in nabistijl...

De symbolistische schilderkunst had een sterke band met de literatuur, waar het zijn eigen schrijvers, dichters en dramaturgen heeft. Eerder werden Baudelaire, Mallarmé, Rimbaud, Verlaine, Poe vermeld. Maar ook de opera van Wagner speelde zijn rol. Of de boeken van Nietzsche, die de vloer veegde met de algemene moraal en het belang en de kracht van de individualiteit benadrukte. De Oosterse filosofie had een sterke invloed: Boeddha, reïncarnatie, nirwana werden populaire begrippen. Mythen, legenden, sprookjes, waren vaak onderwerp, evenals hun bewoners: nimfen, faunen, medusa's, engelen, saters... De wereld van nachtelijke dromen, vizioenen, hallucinaties fascineerden hen. Lang vóór Freuds Traumdeutung was al veel geschreven over de wereld van het onbewuste, die door meditatie kon worden geëxploreerd. Ook religie bleef een onderwerp, maar werd steeds vrijer behandeld, verder van Kerk en haar dogma's. Geboorte en dood, de zin van het leven en het streven naar idealen waren eveneens onderwerp.

Jean Delville, De Godmens, ca. 1901 - '03

Sommige kunstenaars wilden ook iets aan te leren, te openbaren hebben. Zo kreeg de sexualiteit een nieuwe plaats. Er zijn symbolisten als Félicien Rops die sex verbonden met het satanische, tot vermaak van de bourgeoisie en tot stilzwijgende goedkeuring van de Kerk. Helemaal anders is de boodschap bij anderen dat seks niet duivels is, maar een van de innerlijke drijfveren van de mens. Meer nog : dat de hartstocht basis is van zowel seks als van het gehele leven, de liefde, de verwerkelijking.
Zo heetten de hartstochtelijk minnende, ineengestrengelde lichamen van Rodin nog "hellepoort". Het thema werd voordien reeds door Rubens uitgebeeld, toen waren alle lichamen naar beneden gericht, naar de hel. Delville schildert dit thema in "de Godmens", een opwaartse stroom extatisch omhelzende lichamen eindigt in Christus met open armen: de liefde van Christus. Dit werk stootte tegen de borst van de Kerk en ook nu nog bevindt dit meesterwerk zich in Brugge meer in de kelders dan in het museum zelf.

Veel symbolisten wilden de innerlijke kracht weergeven, die in ieder van ons aanwezig is. Zij beschouwden de ziel als een soort straling die leven mogelijk maakt. Die bezieling zorgt ervoor dat atomen blijven bestaan, een kracht dat het menselijke overstijgt. Deze kracht te leren ervaren maakt de mens tijdloos en universeel. Het lichaam is een wezen van licht en levenskracht. De ziel is het ritme en de creativiteit van de schepping, en is het bewustzijn zelf.
Men ziet dat deze basis geen afbakening van terrein inhoudt. Zo wees Monet er terecht op, dat hij in zijn stijl, net door de natuur te schilderen in volle kleur en licht, diezelfde levenskracht probeerde weer te geven, en niet via een of ander idee. Daar heeft hij gelijk in: de mooiste impressionisten zijn daarmee tegelijk symbolisten. En is ook het expressionisme niet een uiting van pure levenskracht? Kunnen we het kubisme niet zien als de harmonie die al het levende en bestaande met elkaar verbindt, en het surrealisme als de onbegrensde innerlijke mogelijkheden van de mens?
Hetzelfde thema van sensualiteit en spiritualiteit vinden we ook terug bij Delvilles prachtige "Socrates en zijn leerlingen". Eigenlijk stelt het werk Christus voor en de apostelen, de titel is wellicht aangepast om niet te shockeren, want de lichamen zijn heel sensueel uitgebeeld. Nu is niet al het werk van Delville even gelukkig, in zijn vuur om te profeteren heeft hij zich soms tot het kitscherige begeven, wat veel kritiek met zich mee bracht naar het symbolisme toe. Toch is het belerende een kleine minderheid in het symbolisme, bij Khnopff bijvoorbeeld krijg je geen lessen en ook Redon hield niet van ideeënkunst, de basis van de kunst moest het leven zelf zijn.

Odilon Redon, Kelk van het Zijn, 1894

Het wordt nog meer verwarrend wanneer we de band met Jugendstil of Art Nouveau bekijken, een beweging in de architectuur, die geleidelijk alle decoratie in zich opnam: interieurs, schilderijen en sculpturen, keramiek, brandglasramen, grafiek, kledij, juwelen. Alles maakte een geheel uit en de ene uitingsvorm was niet langer minderwaardig aan een andere. Ze plaatste even graag een pointillistisch werk van bijvoorbeeld Van Rysselberghe in haar interieurs, als de expressionistische Hodler. Toch had ze haar eigen stijlkenmerken: geen toetsen, de lijn domineert en heeft een typerende "zweepslag" en golvingen. De fotografie van Blossfeldt uit de jaren 1860 had de Jugendstil daarin grondig beïnvloed. Zijn macroscopische plantenfoto's openbaarden hoe de groei zich uit in een schat van golvende ornamenten, krachtige lijnen en prachtige symmetrie, vaak meervoudig, met diverse veelhoeken en spiralen. Zo bracht de herwaardering van de lijn ook de levenskracht van de natuur terug in de kunst.
De pre-Raphaëlieten waren de eersten om ook interieurs en brandglasramen in dezelfde stijl te maken (bijvoorbeeld Burne-Jones). Sommige kunstenaars beperkten zich niet meer tot enkel het schildersmedium, bijvoorbeeld Gauguin met zijn sculpturen, halfreliëfs of keramiek. Van alle stromingen stond het nabisme het dichtst bij de Jugendstil. Toch schilderde bijvoorbeeld Whyspiansky in Jugendstil en niet nabistisch, ook niet altijd symbolistisch.

Een andere kritiek dat het symbolisme kreeg is dat van esoterisme: de aanwezigheid van verborgen boodschappen. Dat een boodschap niet zo duidelijk is komt door de mening van kunstenaars dat deze onbewust moest worden opgenomen, meer gevoelsmatig dan verstandelijk, en heeft dus niets esoterisch. Toch was er ook enige zelfbescherming bij, teneinde geen heksenjacht to ontketenen. Toch heeft deze voorzichtigheid niet belet, dat later, in de jaren 1920, toen de belangstelling voor symbolisme en Art Nouveau was gezakt, de Kerk samen met de industrie en de antisocialisten, een ware kruistocht begon ter vernieling van alle Art Nouveau.
Het symbolisme is uiteraard ouder dan Jugendstil. We vinden het bijvoorbeeld reeds terug in de vele gravures en boeken over alchemie in de middeleeuwen. Blake startte symbolisme in aquarel en literatuur in de 18de eeuw, de pre-Raphaëlieten startten in de jaren 1860. De jaren 1890 waren een verder open bloeien, maar met een grotere populariteit. Toen ontdekten velen haar pas, en zagen haar als het nieuwe zich-afzetten tegen de gevestigde orde. Het impressionisme verloor deze rol, omdat het nu officieel deel uitmaakte van het establishment. Als eersterangssymbolisten werden toen Moreau, Redon, Gaugain, Chavannes en de pre-Raphaelieten aanzien. Er waren zekere banden met de opkomende Rose+Croix of de theosofie, maar zelfs Redon distantieerde zich daarvan. De criticus Sar Peladan ging overal pleiten ten gunste van de symbolisten en hun ideeëngoed, maar hij bleef het gevoel op de eerst plaats stellen, vóór het intellect, wat hem bij kunstenaars heel geliefd maakte. Latere Rosekruisers zullen hem hierin niet volgen en hun eigen dogma's en leringen opbouwen. Er waren onderlinge contacten tussen kunstenaars en de Rose +Croix, zo kwamen Mallarmé, Huysmans, Debussy, Satie, Toulouse-Lautrec en Rops regelmatig in de winkel en expositieruimte "Le lotus bleu" van de theosoof Bailly.
Sommige symbolisten waren ook heel sociaal voelend. Aan de doeken kunnen we niet altijd zien wie aktief was in de sociale strijd, Khnopff en Lemmen waren dat bijvoorbeeld wel.

Redons werk werd in de jaren 1890 kleurig, en ging verder in de richting van het vage, soms surrealisch. "Kelk van wording", uit 1894, in olie, lijkt wel de decalcomanietechniek, zo betrok hij toeval in het ontstaan van zijn beelden. In 1898 zijn sommige werken volledig surrealistisch, met onbestaande fantasiefiguren, uit het onbewuste. Hij schrijft : "In de kunst wordt niets alleen door de wil bereikt, alles gebeurt door volgzame onderwerping aan het onderbewustzijn."
Moreau bleef zowel zijn minutieuze droom landschappen volhouden, als zijn mythologische symbolen of zijn experimenten. Khnopff schilderde sinds de jaren 80 veel portretten, alsook symbolistisch werk, zoals "Ik sluit de deur op mezelf" uit 1891 in olie. Zijn meeste symbolistische werken maakte hij tussen 1889 en 1918. W. Crane schilderde in 1892 zijn "Paarden van Neptunus" in de techniek van diverse kleurstrepen dooreen, nauwkeurig gefigureerd. Mackintosch schilderde zeer gestyleerd tot abstract. Willumsen in Scandinavië werkte heel bijzonder in email. De Feure schilderde nu eens fotografisch precies en, soms op hetzelfde doek, gestyleerd en nabistisch. Zijn affiches zijn in Art Nouveau, erg gelijkend op die van Toulouse-Lautrec.
Munch schilderde in de jaren 1880 in impressionistische stijl, met een achtergrond waarin verfstructuren belangrijker waren dan het onderwerp, soms lijkt hij op Vuillard. In 1893 maakte Much "De stem" en "De schreeuw". "Maanlicht" en "Madonna" in 1895: hij werkte toen in nabistijl, in zijn vlakken zitten diverse tinten, maar geen tekening meer. Veel vormen zijn rond, nergens ziet men hoeken. Detaillering ontbreekt zo sterk dat de twee gezichten in "De kus" (1897) van de twee omhelzenden samen een monochroom vlak vormen. Hij werkte heel dun. Onderwerp, kleur, houding en gezichten stralen een grote expressie uit.

Georges de Feure, Hypocrisie, 1893

Edouard Vuillard, Na de Maaltijd, ca. 1900

Buiten het symbolisme

Monet, Renoir, Morisot, Sisley schilderden in hun stijl verder, alsook Seurat en Signac. Cross gebruikte soms grotere, soms kleine stippen en bijzondere kleuren, naar hat fauvisme toe. Toulouse-Lautrec heeft een aparte stijl, ietwat verwant aan Degas. Een kleurregen loopt vaak dwars door zijn snelle lijntjes heen, bijvoorbeeld "Het bed" uit 1892.
Ook toen waren grote meningsverschillen bij het indelen in "ismen": de criticus Geoffroy deelde Redon in bij de nabi's, met Bernard, Denis, Filiger en Serusier. Denis zelf zag twee afdelingen in het nabisme: Redon zette hij bij Vuillard, Bonnard en Vallotton, en in de andere zichzelf, Ranson en Serusier. Vuillard en Bonnard staan vaak heel ver van de stijl van Gauguin in afgebakende vlakken en uiten zich vaak in een heel losse, snelle stijl met onduidelijke en niet omlijnde figuren, in felle dooreenlopende kleuren.

Bonnard was Jugendstil in 1892, eerder vaal, onscherp, kleurvlakken, afgelijnd en vol kleurstrepen of vlakke patronen. Denis maakt in 1893 "Les muses", de bomen in hat park lijken uit een tapijt te groeien, het werk heeft veel van een brandglasraam. Gauguin was ook beïnvloed door de vaak heel expressieve kunst van Afrika, indianen en Oceanië, wat we duidelijk zien in bijvoorbeeld zijn beelden en halfreliëfs.

In Noord-Amerika waren Hassam, Tarbell, Hale, Robinson en Metcalf heel mooie impressionisten. In Groot-Brittanië maakten Clausen en Guthrie mooie werken. In Australië vormden Mc Cubbin, Conder, Streeton en Roberts de Heidelberggroep. Zij werkten in een heel mooie, frisse en levendige stijl, zonder bont te zijn. Hun stijl heeft iets aquarelachtigs (hoewel in olie).

Henri de Toulouse-Lautrec, Het Bed, ca. 1892

Het symbolisme in Oost-Europa

In Tsjechië werkten Slavícek, Hudecek en Lebeda heel mooi en in Polen Pankievicz en Podkovinski. Podkovinski schilderde in dezelfde sfeer als Pissarro. Pankievicz schilderde een vreemde sfeer in een park, portretten in de trant van Khnopff, Japanse interieurs...
Vroebel schilderde zijn olie's soms precies in dezelfde vlakjes als zijn aquarel. Hij maakt ook keramiek en beeldhouwwerk, zoals zijn erg kubistische leeuwekop uit 1891. Zijn vlekken en lijnen staan vaak zo dooreen, dat het abstract lijkt, en je de figuratie moet zoeken, bijvoorbeeld "De lente" uit 1897.
Van groot belang is het symbolisme in de opkomst van vernieuwing in Polen. In 1894 verdween Matejko spoorloos, dat was een ware zegen voor de kunstvernieuwing. Falat werd directeur van de School voor Schone Kunsten en door vernieuwers als leraars op te nemen, kwam de opleving tot stand: Wyczolkowski (een braaf en nogal kleurarm impressionisme), Ascentowicz, Malczewsky, Stanislawsky, Ruszczyc en Laszczka. Stanislawsky richtte later zijn eigen plain-air-school op. Groot was de invloed van Nietzsche, Schopenhauer, Strindberg, Tolstoj, Zola, Ibsen, Baudelaire, Rimbaud, Verlaine en Bergson op de Poolse kunstenaars. Het theater van Wyspianski werd overal in Europa beroemd. Hij maakte ook veel plastisch werk, zoals brandglasramen. Ook de ontwerpen van deze brandglasramen in pastel, zijn knap.

Wie het meest opvalt is Malczewsky. In 1895 schilderde hij zijn "vicieuze cirkel": in het midden staat een ladder met een figuur erop en alle andere figuren hangen in de lucht. Het werk heeft een kleurverloop van links naar rechts: links heel kleurig, rechts enkel blauw en zwart. In 1890-94 maakt hij "Melancholia", een surrealistisch tafereel in zeer originele compositie, links spuiten dramatische figuren uit een schilderij tevoorschijn, rechts kijken bejaarde mensen door het venster naar een landschap dat pointillistisch geschilderd is. Malczewsky was populair in eigen land, vooral door zijn nationalistische thema's en symbolen. Hij gebruikte graag fellere kleuren, en deed ze schitteren door een techniek van diverse dunne kleurlagen over en door elkaar. Hij schuwde ook geen zwierige lijnen. Zijn eigen schedel op zijn zelfportretten is vaak een boeiend palet op zich.

Jacek Malczewski, Harpia we snie, Chwilla Tworzenia, 1907

Wojcieh Weiss, Wiosna, 1898

Wojtkiech Weiss moet zeker niet onderdoen. Zowel in lijn als in kleurgebruik is hij expressionistisch. Zijn "Zonsondergang" (1899-1902) lijkt door Munch geschilderd. Zijn "Naakte jongen in bloemveld" (1898), is fijner uitgewerkt, vol beweging en expressie.
Ook Hongarije had verschillende symbolistische schilders, bijvoorbeeld Vaszary János, Sándor Nagy, Simon Hollósy. De bekendste is
Rippl-Roney die in erg verschillende stijlen werkte. "Vrouw in bed" (1891) lijkt bij de nabi's aan te sluiten, "Jonge Parijse werkvrouw" en "Tussen stokrozen" (1895) zijn bijna als de latere Duitse expressionisten, in brede borstelstreken, "Mijn ouders", 1897, lijkt wel van Gauguin, enzovoorts...

In Oostenrijk krijgt Klimt zijn typische stijl rond 1895. Pointillisme paste hij soms in zijn landschappen toe. Zijn bloementuinen zijn meer in de trant van Manet, de bonte bloemen zijn uit zichzelf al een mozaïek. In de kledij paste hij de techniek van de diverse dunne kleurvlekken toe. Hij schilderde ook decor en achtergrond in andere technieken, bijvoorbeeld met grove borstel, of monochroom goud. Hij vulde vlakken op met decoraties: cirkels, driehoeken, dambord... De patronen zijn frontaal, als een collage. De gezichten zijn fijn uitgewerkt en doen aan de Japanse kunst denken. In 1897 stichtte hij de Secession, die tentoonstellingen hield met ook buitenlandse symbolisten: Böcklin, Carrière, Mucha, Chavannes, Khnopff, Meunier, Rodin en Klinger.
Klinger is een Duitse symbolist die ook prachtige werken heeft gemaakt, soms nogal theatraal. Hij beeldhouwde de kaders in overeenstemming met het doek. Ook Moser maakte goed werk.

Copyright voor de tekst op alle pagina's van deze Geschiedenis van de Moderne Schilderkunst: Johan Framhout; tekst geschreven in 1990-92; herzien en op het internet geplaatst in 2005.